Historia Kościoła

1817  x  Parafia p.w. Św. Krzyża została erygowana w 1584 r., 4 lata po założeniu Zamościa. Historia jej jednak rozpoczyna się od postawienia drewnianego kościoła w 1475 r. w zameczku o nazwie Skokówka, w okolicach, wybudowanej później przez Zamoyskiego, twierdzy. Właścicielem zamku była rodzina Skokowskich, który następnie znalazł się w rękach rodziny Zamoyskich, gdzie przyszedł na świat w 1542r. Jan Zamoyski. Tutaj zrodziły się plany dotyczące nowego miasta – „Padwy Północy”.

Zamoyscy jako kalwini nie dbali o kościół przejęty od rodziny katolickiej. Dopiero po nawróceniu na katolicyzm kościół świętokrzyski zyskał możny protektorat, szczególnie w osobie Jana Zamoyskiego, który z powodu ogromnego zniszczenia świątyni ufundował nowy kościół z wyposażeniem. Jego poświęcenie nastąpiło 16 IV 1581 r., a 3 lata później została założona przy nim parafia rzymskokatolicka. Akt erekcji został wydany w Lublinie 20 VIII 1584r. Proboszczem pierwszej parafii na ziemi zamojskiej mianowano ks. Stanisława Krassowskiego.

W XVII-wiecznej Polsce kościoły pełniły również rolę ośrodków kultury i oświaty, dlatego otwierano przy nich szkoły. Parafia p.w. Św. Krzyża była zalążkiem takiego ośrodka. Od 1581r. funkcjonowała przy kościele pierwsza zamojska szkoła na poziomie gimnazjum – skromny początek przyszłej Akademii Zamojskiej. Szkołę prowadził znakomity filolog i znany pisarz religijny ks. Jan Herbest. Od 1584 r. była to szkoła parafialna.

Jan Zamoyski ustanowił, w miejsce kuratora kościoła Św. Krzyża, który utrzymywał się z ofiar wiernych, prepozyturę z obowiązkiem utrzymywania 4 misjonarzy, kantora, dzwonnika i magistra szkoły. Prepozyturę przy kościele w 1588 r. zatwierdził legat papieski kard. Hipolit Aldobrandini.

Przy kościele znajdowały się również dwa domy, w których mieścił się przytułek dla biednych, jako najstarszy szpital zamojski istniejący już w XVI w. Ubogimi i chorymi opiekowali się Franciszkanie.

Pierwsze lata funkcjonowania parafii 1584-1600 były okresem wspaniałego jej rozkwitu materialnego i duchowego. Kościół Św. Krzyża od początku zamierzony był na tymczasowy, jako zalążek przyszłej kolegiaty, której akt fundacyjny został uroczyście ogłoszony 5 VII 1600 r. Po spełnieniu swojej roli kościół utracił prawo parafii stając się filią zamojskiej kolegiaty. Do nowej świątyni przeniesiono z podmiejskiego kościoła nabożeństwa, część szat liturgicznych, funkcje uprawnienia oraz całe wyposażenie prepozyta. Akt erekcji kolegiaty, wydany przez bpa chełmskiego Jerzego Zamoyskiego, kończy pierwszy szesnastoletni okres istnienia parafii Św. Krzyża. W 1603 r. kościół został przekazany Franciszkanom.

W 1704 r. podczas wojny północnej kościół świętokrzyski całkowicie spalono, a następnie odbudowano. W latach 1714-1717 na Przedmieściu Lwowskim, przy Rynku Świętokrzyskim, ufundowano probostwo. W sąsiedztwie stanęła kaplica p.w. Matki Bożej Loretańskiej, którą w latach 1780-1782 zastąpiła bardziej okazała. Drugą kaplicę rozebrano już w 1796r. Data rozebrania kościoła nie jest dokładnie znana. Najprawdopodobniej przestał istnieć w początkach XIX w.

W ciągu stuleci Zamość poszerzał granice przekraczając mury twierdzy. W części miasta, gdzie dawniej wznosił się skromny kościół Św. Krzyża, powstała w latach 1822-1833 kilkutysięczna dzielnica nazwana Nową Osadą. Już w 1837 r. w imieniu jej mieszkańców, bednarz Jan Niklewicz podjął starania o zezwolenie na wybudowanie tutaj kościoła lub kaplicy. Komisja rządowa wyraziła zgodę, wyznaczając na budowę plac przy jednej z głównych ulic i przeznaczając pieniądze uzyskane z odszkodowania za rozebranie kościoła p.w. Św. Katarzyny. Mieszkańcy później jednak zrezygnowali z budowy z powodu konieczności opodatkowania na remont kolegiaty.

W XX w. rozwój Nowej Osady był bardzo intensywny i zaistniała potrzeba wzniesienia tutaj kościoła. W 1930 r. wybudowano jedynie kaplicę p.w. Królowej Korony Polskiej na nabożeństwa dla dzieci i młodzieży. Nie zaspokajała ona potrzeb mieszkańców, ale był to już pierwszy krok ku utworzeniu odrębnego ośrodka sakralnego.

W 1937 r. ks. bp Leon Fulman zaproponował wskrzeszenie tradycji dawnego kościoła Św. Krzyża na Przedmieściu Lwowskim. Było to konieczne dla dobra duchowego jak i wygody mieszkańców Nowej Osady, którzy dotkliwie odczuwali zbyt dużą odległość do kościoła parafialnego. Placówka Duszpasterstwa była potrzebna również dla umocnienia wiary w tutejszym środowisku robotniczym, łatwo ulegającym wpływom komunistycznym, jak i z powodu rozwijających się w tej dzielnicy sekt.

Znalezienie odpowiedniego miejsca i wzniesienie świątyni na Nowym Mieście ks. bp Fulman zlecił wikariuszom kolegiaty: na początku ks. A. Krawczykowi, a później ks. Franciszkowi Zawiszy. Pierwsze zebranie organizacyjne Komitetu Budowy Kościoła na Nowej Osadzie odbyło się 12 XII 1937 r., którego przewodniczącym został starosta p. M. Sochański. Zdecydowano, że najlepszym miejscem na budowę będzie plac, na którym znajdował się Urząd Gminy. Teren został nabyty na początku IV 1938 r. Budowę według projektu architekta Jerzego Siennickiego rozpoczęto od prowizorycznej kaplicy, w której odbywały się pierwsze nabożeństwa.

Dalsze prace budowlane przerwała II wojna światowa. Działalność duszpasterską w tych latach, wiążącą się z ogromnym ryzykiem, prowadziło czterech kapłanów: ks. Antoni Gomółka, ks. Edward Mikołajun, ks. Bogumił Efner i o. Marcin Karaś CSSR. Po aresztowaniu przez gestapo ks. Zawiszy budowa nie mogła być kontynuowana. Kościół zamieniono na magazyn zagrabionego mienia pożydowskiego, a Msze św. nadal były odprawiane w kaplicy pod prezbiterium zwanej „Betlejemską”.

Diecezja lubelska, jak i inne w czasie wojny, doznała wielu szkód natury materialnej i personalnej. Okres powojenny także nie był szczęśliwy dla Polski, gdyż zakończenie wojny nie oznaczało odzyskania wolności. Komuniści starli się również zniszczyć kościół katolicki i dlatego te czasy nie były sprzyjającymi dla budowy i tworzenia ośrodków sakralnych. W tych warunkach kontynuowano rozpoczęte prace przy budowie kościoła Św. Krzyża i utworzenia przy nim nowej parafii. Pomimo wielu trudności ludzie pełni entuzjazmu i zaufania do Kościoła podjęli trud dalszej budowy świątyni.

24 III 1946r. Ojciec Święty Pius XII mianował ks. Stefana Wyszyńskiego biskupem diecezji lubelskiej. Wspierał on budowę świątyń i organizowanie nowych ośrodków duszpasterskich. Dostrzegł także potrzebę utworzenia odrębnej nowomiejskiej parafii w Zamościu. 27 VII 1946 r. powierzył ks. Marianowi Giermakowskiemu obowiązki rektora kościoła Św. Krzyża na Nowym Mieście, zlecając kontynuację budowy i skupienie społeczeństwa. Podczas jednej z wizyt miasta ks. bp zwiedzając Nową Osadę i świętokrzyski kościół stwierdził stanowczo, że będzie tutaj samodzielna parafia. Kościół wybudowany w latach: 1938-1946 został poświęcony przez ks. Franciszka Zawiszę 10 XI 1946.

16 X 1949 r. Zamość a także Nową Osadę odwiedził nowo mianowany ks. bp Piotr Kałwa. On również przekonał się o potrzebie powołania w tej dzielnicy odrębnej parafii i wbrew radom postanowił ją erygować. Zakupiono najpotrzebniejszy sprzęt liturgiczny ze składek i dobrowolnych ofiar. Kościół Św. Krzyża został wyposażony we wszystkie niezbędne rzeczy, by mógł się stać parafialnym. Tuż przed erekcją nastąpiły pewne trudności i 30 XII 1949 r. rektor kościoła świętokrzyskiego, w sprawie powołania parafii, udał się do Lublina. W Kurii Biskupiej dowiedział się że ks. bp nie udzieli zgody na jej utworzenie. Ks. Giermakowski zwrócił się z ponowną prośbą do bp ordynariusza powołując się na obietnicę ks. bpa Wyszyńskiego i na swoją daną wiernym. Decyzja uległa zmianie. Akt erekcji był gotowy jeszcze 30 XII 1949 r. i podpisany przez bpa Piotra Kałwę. Parafia powstała z podziału parafii kolegiackiej oraz przyłączono 2 wioski z parafii Łabunie, 1 z parafii Sitaniec oraz część Jarosławca z parafii Horyszów Polski. Następnego dnia ks. Giermakowski z pasterskim błogosławieństwem wrócił do Zamościa jako proboszcz nowomiejski. Parafia została włączona do dekanatu zamojskiego, którego dwaj kolejni proboszczowie byli wicedziekanami.

1 I 1950 r. ks. Franciszek Zawisza jako założyciel i pierwszy budowniczy nowego kościoła Św. Krzyża odczytał uroczyście akt erekcji parafii rzymsko- katolickiej na Nowym Mieście w Zamościu. Po kilku wiekach parafia doczekała się swojego odrodzenia. Życie mieszkańców zaczęło toczyć się nowym torem. Pierwszy rok istnienia samodzielnego kościoła to czas intensywnych prac i organizacji życia duszpasterskiego. Plebania została wybudowana w 1952 r. Dalsze prace wykończeniowe i budowlane były prowadzone jeszcze przez szereg lat.

2 V 1978 r. utworzono dekanat zamojski nowomiejski z siedzibą dziekana przy kościele parafialnym Św. Krzyża. 17 IX tego samego roku kościół został konsekrowany przez bp. Bolesława Pylaka (zamieniono wezwanie kościoła ze Znalezienia Drzewa Krzyża Św. na Krzyża Św.). 5 XI wierni parafianie w adresie do Matki Bożej Jasnogórskiej złożyli piękny hołd wdzięczności za dar wspólnoty parafialnej.